W prawie każdą rocznicę wprowadzenia w Polsce stanu wojennego w mediach pojawiają się informacje na temat życia w PRL-u (Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej). Pokazują one, że choć okres ten był stosunkowo

niedawno, to niemal pod każdym względem różnił się on od znanej Ci rzeczywistości. Czy wiesz, co było tego powodem?

Systemy ekonomiczne

System ekonomiczny (gospodarczy) to zbiór powszechnie obowiązujących norm prawnych oraz ogólnie akceptowanych zasad regulujących postępowanie wszystkich uczestników procesu gospodarczego. Ze względu

na sposób regulacji procesu gospodarczego i rodzaj stosowanych mechanizmów wyróżnia się następujące rodzaje systemów gospodarczych:

• systemy gospodarki centralnie sterowanej (planowanej, regulowanej administracyjnie),
• systemy gospodarki rynkowej (konkurencyjne),
• systemy hybrydowe (pośrednie).

Systemy te różnią się m.in. sposobem zarządzania, rolą państwa w gospodarce, formą własności czynników produkcji, organizacją pracy, stopniem powiązań z gospodarką światową.

Gospodarka centralnie sterowana charakteryzuje się przede wszystkim brakiem wolności gospodarczej, upaństwowieniem wszelkich form działalności gospodarczej, nierynkową alokacją zasobów gospodarczych

[Alokacja to podział i przeniesienie ograniczonych zasobów czynników produkcji, np. ziemi, surowców, kapitału, między różne gałęzie produkcji i przedsiębiorstwa. W gospodarce centralnie sterowanej o alokacji decydował aparat partyjny i

państwowy.] i bezpośrednim kierowaniem gospodarką przez aparat państwowy i partyjny. Jej istotną cechą jest też duży stopień izolacji od procesów zachodzących w gospodarce światowej.

Gospodarka rynkowa to system gospodarczy, w którym rolę głównego regulatora procesów gospodarczych odgrywa rynek, a w niewielkim tylko stopniu – państwo. Do opisania motywacji uczestników rynku

(producentów i konsumentów) używa się metafory niewidzialna ręka rynku. Zaproponował ją w 1776 r. Adam Smith w książce pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów na określenie sił działających na rynku (m.in.

konkurencji i cen), wymuszających racjonalne zachowania. Smith uznał, że ludzie w działalności gospodarczej kierują się własnym interesem, wyrażającym się dążeniem do osiągnięcia jak największego zysku. Jednak interes prywatnego

producenta, w warunkach gospodarki rynkowej, przekształca się w dobro publiczne. Gospodarka rynkowa opiera się na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej, racjonalnym gospodarowaniu, konkurowaniu ze sobą podmiotów

gospodarczych oraz silnych powiązaniach gospodarki z procesami w gospodarce światowej. System gospodarki rynkowej zapewnia swoim obywatelom najwyższy poziom dobrobytu i gwarantuje najszerszy zakres swobód obywatelskich.

Gospodarka hybrydowa to gospodarka mająca niektóre cechy gospodarki centralnie sterowanej oraz, ze względu na przeprowadzone reformy, także cechy gospodarki rynkowej. W gospodarce tego typu występuje

dominacja własności państwowej, ale zauważa się w niej m.in.: samodzielność przedsiębiorstw w dziedzinie planowania działalności bieżącej, rozszerzenie funkcji władz samorządowych, przekształcenia przedsiębiorstw państwowych, powstanie

przedsiębiorstw z kapitałem mieszanym i przedsiębiorstw prywatnych.

Przemiany systemu gospodarczego określa się mianem transformacji gospodarki. Transformacja polega na zmianach ustroju politycznego i struktury gospodarki, czyli na zmianie relacji między

poszczególnymi elementami gospodarki (takimi jak rodzaje działalności gospodarczej, rodzaje podmiotów gospodarczych) a całością gospodarki. Przemiany systemu gospodarczego zmierzają do zwiększenia konkurencyjności gospodarki na arenie

międzynarodowej, poprawy stosunków politycznych z innymi państwami, zwiększenia racjonalności gospodarowania majątkiem, zasobami naturalnymi i ludzkimi, poprawy jakości życia i przyspieszenia procesów wzrostu gospodarczego. Obejmują one

również: unowocześnienie produkcji, postęp technologiczny, informatyzację wielu dziedzin gospodarki, podnoszenie poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz zmianę struktury wykształcenia i zatrudnienia ludności.

Zarys historii gospodarki Polski po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił podział polityczny i gospodarczy Europy, który na długie lata utrwalił dysproporcje w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego państw. Polska znalazła się w strefie

wpływów ówczesnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) i ugrupowania powołanego z jego inicjatywy– Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Cechą tego modelu integracji był brak mechanizmu rynku

międzynarodowego, czyli takiego mechanizmu, w którym uczestnikami byłyby przedsiębiorstwa z krajów członkowskich uprawnione do podejmowania samodzielnych decyzji. W tej inicjatywie wszelkie kontakty między przedsiębiorstwami miały tylko

charakter wykonywania decyzji podejmowanych przez władzę centralną w Moskwie. W państwach należących do RWPG występowała zatem gospodarka centralnie sterowana. Powiązania, które próbowano zbudować między nimi, miały charakter wyłącznie

administracyjny. W tym mechanizmie ceny, kursy walut i pieniądz nie miały zasadniczego znaczenia i nie dochodziło do rzeczywistej integracji państw. Ze względu na nieefektywny, nakazowo-
-rozdzielczy charakter gospodarki rynkowej

konieczna stała się jej transformacja do prywatno-
-państwowego systemu gospodarki rynkowej. Stało się to możliwe po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR w 1991 r. Przełom polityczny i gospodarczy rozpoczął się w 1989 r. od

obrad Okrągłego Stołu. Od tego momentu – jak się powszechnie przyjmuje – rozpoczęły się zmiany systemu ekonomicznego i przechodzenie od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej.

Restrukturyzacja gospodarki Polski

Podczas zmian systemu ekonomicznego w Polsce przeprowadzono szereg gruntownych reform, czyli tzw. restrukturyzację. Termin restrukturyzacja powstał z połączenia dwóch angielskich słów (to

reconstruct – ‘zbudować od nowa, w nowej formie’, the structure – ‘struktura’) na oznaczenie procesu rekonstrukcji struktury gospodarki. Proces ten prowadzi do zwiększenia roli tych elementów struktury gospodarki, które są

nowoczesne i bardziej efektywne od rozwiązań dotychczasowych.

Restrukturyzacja w gospodarce po 1989 r. polegała m.in. na zmianach w zakresie produkcji (w sposobach wytwarzania produktów, ich ilości i jakości, asortymencie) z mało efektywnej (np. przemysłu ciężkiego, włókienniczego) na produkcję

nowoczesną (np. elektronika, automatyka). Przemiany te prowadziły także do zmian w strukturze zatrudnienia we wszystkich sektorach gospodarki (rolnictwo, przemysł, usługi), przy czym wzrosła liczba osób zatrudnionych w sektorze usług.

Zmieniono też sposób organizacji i zarządzania przedsiębiorstw i instytucji, co miało zwiększyć ich zdolność do konkurowania na nowych rynkach w Europie Zachodniej. Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw obejmowała działania w sferze

materialnej, planowania i zarządzania finansami, co doprowadziło do zwiększenia możliwości finansowych lub w razie utraty – do przywrócenia płynności firmy (np. oddłużenie, czyli dążenie do zawarcia ugody pomiędzy wierzycielem

a dłużnikiem, sprzedaż części firmy, dzierżawa, wykup firmy przez inwestorów zewnętrznych lub kadrę kierowniczą, wykup akcji przez pracowników czy lepsze wykorzystanie kapitału).

Transformacja polskiej gospodarki spowodowała konieczność przebudowy systemu podatkowego oraz wprowadzenia reform gospodarczych. W 1988 r. wprowadzono podatek dochodowy od osób prawnych (CIT),

w 1992 r. – powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych, w 1993 r. – podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy, a w 1999 r. wprowadzono reformę administracyjną, emerytalną, oświatową i zdrowotną. W 1991 r. powstała Giełda

Papierów Wartościowych w Warszawie. Przemiany wymagały również stworzenia nowoczesnego rynku pracy, który wymaga nie tylko zespołu instytucji, lecz także odpowiedniego systemu przepisów pozwalających na negocjowanie warunków pracy i

płacy przez pracodawcę i pracownika. Na znaczeniu zyskały też banki, które zaczęły pełnić 2 istotne funkcje: zapewnianie płynności finansowej przedsiębiorstw i pośredniczenie między osobami oszczędzającymi a inwestorami.

Przemiany w gospodarce wynikały zarówno z uwarunkowań zewnętrznych związanych z koniecznością sprostania coraz to nowszym wyzwaniom otoczenia, jak również z uwarunkowań wewnętrznych zmieniających się potrzeb

gospodarki i społeczeństwa. W latach transformacji gospodarczej stopniowo nawiązywano i zacieśniano współpracę polityczną i ekonomiczną z państwami Europy Zachodniej i przygotowywano gospodarkę do przystąpienia Polski do Unii

Europejskiej (UE) w roku 2004. Przystąpienie Polski do UE spowodowało, że przemiany gospodarki naszego państwa w coraz większym stopniu dostosowują ją do prawodawstwa unijnego i strategii rozwoju UE.

Przekształcenia własnościowe

Najważniejszy element programu transformacji polskiej gospodarki stanowiły przekształcenia własnościowe, polegające na zwiększeniu udziału własności prywatnej w gospodarce. Zmiany te, określane mianem

prywatyzacji, polegały na zmniejszaniu roli państwa w gospodarce przez zmniejszenie sektora publicznego i wydatków rządowych. Dokonywało się to przez:

• oddolny rozwój sektora prywatnego,
• prywatyzację sektora publicznego,
• reprywatyzację.

Dla oddolnego rozwoju sektora prywatnego duże znaczenia miała tzw. ustawa Wilczka. To potoczne określenie dotyczy Ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej,

opracowanej według projektu ministra przemysłu Mieczysława Wilczka i premiera Mieczysława Rakowskiego, która umożliwiała każdemu obywatelowi podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej na równych prawach. Spowodowało to

aktywizację drobnych przedsiębiorców, którzy utworzyli wiele nowych miejsc pracy. W latach 1990–1992 przybywało średnio rocznie ok. 250 tys. zarejestrowanych spółek cywilnych, a w latach 1990–2004 powstało w sumie 3 mln nowych

przedsiębiorstw prywatnych.

Prywatyzacja sektora publicznego rozpoczęła się od uchwalenia Ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, a następnie Ustawy z dnia 19 października 1991 r.

o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. W 1990 r. udział sektora prywatnego w wartości eksportu wynosił zaledwie 5%, w wartości importu – 14%, a w tworzeniu PKB – tylko 31%.

Prywatyzacja, poza zwiększeniem dochodów budżetowych ze sprzedaży przedsiębiorstw, miała przyczynić się do doinwestowania przedsiębiorstw, zwiększenia konkurencyjności oferowanych dóbr i usług, lepszego

zarządzania i zwiększenia efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw, racjonalniejszego zaspokojenia potrzeb społecznych oraz zmiany struktury społecznej (rozwój klasy średniej). Jednak w jej przeprowadzaniu popełniono szereg błędów. Do

największych z nich zalicza się brak długofalowej wizji jej przeprowadzenia, niedostateczną troskę o jakość prawa gwarantującego jednakową swobodę wejścia na rynek oraz działania korupcyjne towarzyszące jej przeprowadzaniu. Do słabości

tego procesu zalicza się także opóźnienia w przygotowaniu do prywatyzacji sektorów będących dużym obciążeniem dla państwa. Główną metodą prywatyzacji polskich przedsiębiorstw państwowych stała się tzw. prywatyzacja likwidacyjna.

Polegała ona na likwidacji przedsiębiorstwa w celu sprzedaży całości lub wyodrębnienia części jego mienia, wniesienia tego mienia do spółki lub przekazania go do odpłatnego korzystania osobom fizycznym lub prawnym. Przedsiębiorstwa

znajdujące się w złej kondycji ekonomicznej były więc powszechnie likwidowane, a ich mienie wyprzedawane często po zaniżonej cenie. Wszystkie te procesy doprowadziły do sytuacji, w której produkcja krajowa nie była wystarczająco

dostosowana do konkurowania z produkcją firm zachodnich, na którą został otwarty polski rynek.

Proces reprywatyzacji polega na przekazywaniu dawnym właścicielom lub ich spadkobiercom majątku zabranego im przez państwo. Charakteryzuje się on brakiem jednoznacznych rozstrzygnięć prawych i

regulacji dotyczących zwrotu mienia lub rekompensat. Powoduje to konflikty społeczne oraz trudności w gospodarowaniu nieruchomościami i planowaniu przestrzennym.

Plan Balcerowicza

Plan Balcerowicza to potoczna nazwa pakietu reform gospodarczo-ustrojowych rozpoczętych w 1990 r. Nazwę tę utworzono od nazwiska ówczesnego wicepremiera i ministra finansów, Leszka

Balcerowicza. Był on głównym realizatorem reform, które miały umożliwić transformację z gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej, doprowadzić do otwarcia naszego kraju na przepływ kapitału zagranicznego, a także

poprawić trudną sytuację gospodarczą, charakteryzującą się m.in. hiperinflacją (nagły i szybki wzrost cen, powyżej 100% w skali roku) i ogromnym zadłużeniem zagranicznym. Plan Balcerowicza krótkookresowo zmierzał do stabilizacji

gospodarki m.in. przez:

• uwolnienie cen,
• zamrożenie płac,
• zrównoważenie budżetu,
• urealnienie stopy procentowej.

Ponieważ plan Balcerowicza obejmował wiele dziedzin i miał być wprowadzony w krótkim czasie, zyskał miano terapii szokowej. Składało się na niego 10 ustaw, których wprowadzenie dało takie efekty, jak

obniżenie inflacji i deficytu budżetowego (niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków), zmniejszenie niedoborów rynkowych i redukcja zadłużenia zagranicznego. Plan Balcerowicza jest jednak często krytykowany ze względu

na przyczynienie się do znacznego spadku poziomu życia wielu grup ludności, utrwalające obszary biedy i bezrobocia, zbyt słabą ochronę rynku wewnętrznego przed zagraniczną konkurencją oraz dopuszczenie do wieloletniej zapaści całych

gałęzi gospodarki z powodu braku właściwej polityki państwa. Polityka gospodarcza realizowana według tego planu skupiała się bowiem głównie na walce z inflacją, przy zaniedbaniu wysiłków na rzecz wzrostu gospodarczego i pobudzaniu

polskiego eksportu oraz nastawieniu na przyspieszoną gruntowną prywatyzację polskiego przemysłu i banków, co stanowiło często wyprzedaż krajowego kapitału. Duże tempo przemian spowodowało początkowo w krótkim czasie silny wzrost cen i

spadek przeciętnych płac, emerytur oraz rent o mniej więcej 20%. Rolników szczególnie dotknęło otwarcie granic na produkty rolne z zagranicy, w dużej mierze dotowane przez rządy zachodnie i sprowadzane do Polski po dumpingowych cenach.

[Cena dumpingowa to cena niepokrywająca kosztów produkcji. Stosowana w eksporcie, służy opanowywaniu runku przez wyeliminowanie konkurencji w nieuczciwy sposób.] Nieprecyzyjne prawodawstwo w tamtym okresie pozwoliło na niekorzystne dla

Polski operacje finansowe umożliwiające odpływ kapitału z kraju.

Ciekawostka z Polski

Dnia 6 lutego 1989 r. w Pałacu Namiestnikowskim, zwanym dziś Pałacem Prezydenckim, przy wielkim okrągłym stole (by obyło się – jak podkreślano – bez kantów) zasiadło do politycznych rozmów ponad 50 osób reprezentujących ówczesną władzę i opozycję oraz 3 kościelni obserwatorzy. Stronie rządowo-koalicyjnej przewodził generał Czesław Kiszczak, a solidarnościowo-opozycyjnej – Lech Wałęsa. Dnia 5 kwietnia 1989 r., po 2 miesiącach negocjacji, podpisano porozumienie zamykające obrady Okrągłego Stołu, który zapoczątkował upadek systemu komunistycznego i przemiany polityczne nie tylko w Polsce, lecz także w Europie Środkowo-Wschodniej.

	Warto kliknąć i wiedzieć więcej
	[Artykuł na temat gospodarki PRL-u pt. Plan rozwoju iluzji http://www.rp.pl/artykul/81769_Plan_rozwoju_iluzji.html?p=1 ] [Artykuł pt. Ludzie Okrągłego Stołu; http://www.polityka.pl/kraj/278635,1,ludzie-okraglego-stolu.read]

W zgodzie z prawem

[Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (DzU 1988 nr 41, poz. 324); http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet? id=WDU19880410324] [Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (DzU 1990 nr 51, poz. 298); http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19900510298] [Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU 1991 nr 107, poz. 464); http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet? id=WDU19911070464]

Ćwiczenia

1.      Zdefiniuj pojęcie transformacja gospodarki.

2.      Wyjaśnij, na czym polegały przekształcenia własnościowe w procesie transformacji gospodarki Polski.