Historia wymiany towarowej sięga początków dziejów człowieka. Jednak dopiero postęp techniczny i wprowadzenie podziału pracy spowodowały pojawienie się handlu i pieniędzy. Jak zatem powstał pieniądz i jakie są jego cechy? Po co nam dziś pieniądze; czy naprawdę bez nich nie można żyć?

Historia pieniądza

Pieniądz powstał jako towar, który ułatwiał wymianę handlową. Zanim przybrał obecną formę, jego postacie zależały od stopnia rozwoju technologicznego i gospodarczego poszczególnych społeczeństw. Z tego względu wyróżnia się:

• barter – wymiana towaru na towar (obecnie: obrót bezgotówkowy);
• pieniądz towarowy – wybrane towary pełniące funkcję środka płatniczego (np. bydło w regionie śródziemnomorskim, konie na stepach Euroazji, zboże na Bliskim Wschodzie, herbata w Azji Południowo-Wschodniej, ziarna kakaowca w Ameryce Środkowej);
• płacidła – przedmioty, które jedynie symbolizowały wartość i pozwalały ludziom oszczędzać lub kupić dowolny towar (np. muszle w Chinach, Indiach, Japonii, Afryce, Azji i Oceanii, kamienne toporki w Nowej Gwinei i Europie Środkowej, krążki marmuru na Nowych Hybrydach, agaty na Borneo czy nefryty w Chinach);
• pieniądz metalowy – kawałki metali nieszlachetnych: żelaza, brązu czy miedzi, a później szlachetnych: srebra i złota, które były odważane (pieniądz ważony) i formowane w sztabki (pieniądz odliczany);
• pieniądz bity, kruszcowy – moneta – okrągły przedmiot, na którym umieszczano specjalne znaki, potwierdzające wartość jego stopu;

Rycina 3.1. Polski grosz z 1539 r. [Źródło: archiwum wcn.pl.]

• pieniądz papierowy – banknot – przedmiot wywodzący się z kwitu potwierdzającego wartość monet zdeponowanych u bankiera;
• pieniądz wymienialny – pieniądz, który można było wymienić na kruszec (obecnie: pieniądz wymienialny na inne waluty, oficjalnie uznany);
• pieniądz bezgotówkowy i elektroniczny – czeki i przelewy bankowe oraz karty magnetyczne (karty kredytowe i obciążeniowe są połączone z kontem, z którego jest pokrywane zadłużenie z karty; karty debetowe to karty, z których wypłaty są ograniczone do stanu rachunku).

Rycina 3.2. Liczba wydanych kart płatniczych w Polsce w latach 1998–2012.

Rycina 3.3. Historia pieniądza.
[Źródło: opracowanie na podstawie: http://www.edu.payu.pl/sites/edu/files/photo/Articles/payU_historia.jpg]

Cechy i funkcje pieniądza

Jak wynika z przedstawionej historii, pieniądz to powszechnie stosowany i akceptowany (z mocy prawa lub zwyczaju) równoważnik towarów i usług, trwale wyrażający ich wartość, bezpośrednio na nie wymienialny. Pieniądz powinien mieć następujące cechy:

• trwałość – pieniądz nie powinien ulegać łatwemu zniszczeniu,
• poręczność – pieniądz powinien umożliwiać przenoszenie znacznych jego wartości,
• podzielność – pieniądz musi być podzielny na mniejsze jednostki bez straty na wartości,
• jednorodność – pieniądze powinny być do siebie podobne,
• rozpoznawalność – pieniądz powinien być rozpoznawalny,
• ograniczona podaż – pieniądz powinien mieć ograniczoną dostępność (rzadkość w sensie ekonomicznym),
• oryginalność – pieniądz powinien być trudny do podrobienia.

Pieniądz spełnia funkcje: miernika wartości, środka wymiany, środka płatniczego, środka tezauryzacji i pieniądza światowego.

Funkcja miernika wartości pozwala na wyrażenie wartości towarów i usług w pieniądzu. Pieniądz jest zatem jednostką rozrachunkową, w której określa się ceny i prowadzi rozliczenia. Funkcja miernika wartości jest związana również z siłą nabywczą pieniądza, określaną przez ilość towarów, którą można nabyć za daną jednostkę pieniądza. Funkcja pieniądza jako środka wymiany jest związana z pośrednictwem w transakcjach kupna-sprzedaży towarów i usług. Pieniądz w funkcji środka płatniczego występuje wtedy, kiedy reguluje się nim różne zobowiązania niezwiązane z zakupem towarów i usług. Są to przede wszystkim płatności dotyczące zaciągania i spłacania pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych i opłacania składek ubezpieczeniowych. Funkcja pieniądza jako środka tezauryzacji [Tezauryzacja polega na gromadzeniu i przechowywaniu pieniędzy poza bankami.] jest wyróżniana w procesie, który prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu. Funkcja tezauryzacji jest niekiedy określana jako funkcja środka przechowywania bogactwa. Funkcja pieniądza jako międzynarodowego środka płatniczego oznacza, że pieniądz jednego kraju jest uznany jako środek płatniczy w innym kraju.

Formy pieniądza i jego zmiany w Polsce

Współcześnie pieniądze występują w dwóch formach:

1. pieniądz gotówkowy (realny), wykonany z materialnej substancji w formie:

a) pieniądza papierowego, w postaci banknotów lub biletów bankowych,

b) pieniądza metalowego, w postaci monet (tzw. bilonu);

2. pieniądz bankowy (bezgotówkowy), niemający materialnej postaci fizycznej, który stanowi przedmiot ewidencji księgowej banków.

W Polsce w dniu 1 stycznia 1995 r. dokonano denominacji, która miała na celu wzmocnienie i stabilizację pieniądza. W jej wyniku 1 nowy złoty polski (PLN) zastąpił 10 000 tzw. starych złotych (złoty sprzed denominacji). Obecnie w Polsce prawnym środkiem płatniczym jest 1 złoty podzielny na 100 groszy. W obiegu znajdują się banknoty i monety emitowane przez Narodowy Bank Polski.

Każde państwo członkowskie Unii Europejskiej, w tym Polska, zgodnie z podpisanymi traktatami powinno przyjąć wspólną europejską walutę – euro. Po wprowadzeniu euro w Polsce będzie obowiązywał tzw. okres podwójnego obiegu, kiedy będzie można posługiwać się zarówno euro, jak i złotym. Monety i banknoty będzie można wymienić na euro bez prowizji w Narodowym Banku Polskim.

Wprowadzenie euro nie zmieni faktycznej wartości złotego, którego wartość zostanie przeliczona na równowartość w euro. Będzie to zatem sytuacja podobna do tej, która miała miejsce w 1995 r. przy denominacji. Po przyjęciu euro stracimy jednak niezależną politykę pieniężną, którą od tej pory będzie prowadził Europejski Bank Centralny. Wprowadzenie euro do obiegu będzie oznaczało również koszty dla administracji publicznej, Narodowego Banku Polskiego, przedsiębiorców oraz sektora bankowego. Jednak po przystąpieniu do strefy euro znikną koszty wymiany walut i ryzyko związane ze zmianą kursu złotego do euro, co jest szczególne ważne dla przedsiębiorców dokonujących transakcji międzynarodowych. Przewiduje się także spadek stóp procentowych. Ułatwione będzie podróżowanie i porównywanie cen, bez przeliczania jednej waluty na drugą. W dłuższej perspektywie powinny nastąpić: wzrost inwestycji, ożywienie wymiany handlowej oraz zwiększenie wiarygodności makroekonomicznej Polski.

Rycina 3.4. Banknot sprzed 1995 r. [Źródło: Narodowy Bank Polski.]

	Ciekawostka z Polski
	Jeszcze do końca XIX w. w wielu regionach świata można było płacić muszelkami. Muszelki morskiego ślimaka kauri przez wieki były bardzo popularnym środkiem płatniczym w Azji, Afryce i Oceanii. Z czasem jednak straciły wartość handlową – pozostały tylko ozdobą, którą można m.in. zobaczyć na góralskich kapeluszach na Podhalu. Rycina 3.5. Muszelki kauri na góralskim kapeluszu.

Warto kliknąć i wiedzieć więcej

[Historia pieniądza; http://www.nbportal.pl/pl/np/numizmatyka/historia-monet.html] [Artykuł pt. Historia pieniądza: co było na początku?; http://www.wilanow- palac.art.pl/historia_pieniadza_co_bylo_na_poczatku.html] [Przyjęcie wspólnej waluty euro w opinii Polaków w kwietniu 2009; http://www.obop-arch.tnsglobal.pl/abin/r/7755/K.032- 09_Euro_O04a09.pdf ] [Zabezpieczenia polskich banknotów; http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/BezpiecznePieniadze/main.html ] [Informacje o euro; http://europa.eu/about-eu/basic-information/money/euro/index_pl.htm]

	W zgodzie z prawem
	[Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (DzU 1997, nr 88, poz. 553); http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet? id=WDU19970880553]

Ćwiczenia

1.      Omów historię pieniądza.

2.      Wymień cechy i funkcje współczesnych pieniędzy.

3.      Wyjaśnij, jakie skutki może przynieść Polsce zmiana waluty na euro.